ص: 2

ص: 3

ص: 4

ص: 5

ص: 6

ص: 8

در اين آيات، كعبه اوّلين خانه اى معرفى شده كه خداوند آن را مخصوص (پرستش) مردم قرار داده و در حقيقت اين آيات بيانگر آن است كه بر خلاف ادعاى يهود،- كه بيت المقدس را نخستين قبله مى دانند- كعبه يا بيت، اولين خانه اى است كه خداوند براى عبادت و طواف بندگان بر روى زمين بنا فرموده است. در آيات ديگرى لفظ «بيت» در كنار «كعبه» آمده است كه هر دو مترادف يكديگر مى باشند: «جَعَلَ اللَّهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرَامِ قِيَاماً لِلنَّاسِ.» «1»

در آيه 96 سوره آل عمران نيز لفظ بيت به معناى كعبه است كه خداوند آن را مبارك و هدايتگر جهانيان گردانيده است. در ادامه آيه ياد شده، حجِّ اين بيت، براى كسانى كه استطاعت و توان مادى و عقلى داشته باشند واجب گرديده است.

در آيات مختلفى، از تاريخ و چگونگى بازسازى كعبه به وسيله حضرت ابراهيم- ع- سخن به ميان آمده است.

«وَإِذْ يَرْفَعُ إِبْرَاهِيمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَإِسْمَاعِيلَ رَبُّنَا وَتَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ.» «2»

__________________________________________________

(1)- ابراهيم: 37

(2)- بقره: 127

ص: 9

در اين آيه معمار و سازنده كعبه، يكى از بهترين بندگان الهى؛ يعنى ابراهيم خليل- ع- با دستيارى فرزندش اسماعيل معرفى شده است. خداوند از زبان اين معمار عظيم الشأن به مكان كعبه،- كه در بيابانى غير ذى زرع قرار گرفته- اشاره مى كند، «رَبَّنَا إِنِّي أَسْكَنْتُ مِنْ ذُرّيَّتِي بِوَادٍ غَيْرِ ذِي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ.» (1)

آن حضرت به امر خداوند، خاندان خود را در سرزمينى كه هيچ نشانى از آبادانى در آن نبوده سكونت مى دهد. در اين آيه به وجود كعبه قبل از حضرت ابراهيم- ع- نيز به وضوح اشاره شده است «عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ» يعنى آنان را در كنار خانه و حرم تو سكونت دادم و يا اين كه آن حضرت در پاسخ به هاجر كه مى گفت: «الى مَنْ تَدَعْنِي؟» ما را به كه مى سپارى؟ فرمود: «الَى رَبِّ هَذِهِ الْبَنِيَّةِ» ونيز در آيه ديگرى به مكان بيت اشاره شده است كه از قبل وجود داشته و خداوند آن را به ابراهيم- ع- نشان داده است: «وَإِذْ بَوَّأْنَا لِإِبْرَاهِيمَ مَكَانَ الْبَيْتِ أَنْ لَاتُشْرِكَ بِي شَيْئاً» (2)

پس بايد گفت سابقه وجود اين خانه به دورانهاى متمادىِ قبل از ابراهيم- ع- مى رسد كه به

ص: 10

گفته مورخان، بايد بانى اوليه آن را حضرت آدم- ع- دانست.

پس از ساختن كعبه، حضرت ابراهيم- ع- از خداوند اجرت و پاداش خود را از انجام اين مأموريت، چنين مى خواهد:

«رَبَّنَا لِيُقِيمُوا الصَّلَاةَ فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ.» (1)

خواسته هاى ابراهيم خليل- ع- از خداوند در اين آيه چنين است: 1- اقامه نماز در كنار بيت 2- جذب قلوب و توجه گروهى از مردم،- نه همه آنان- سوى اين بيت 3- روزى گرفتن بندگان خدا از قِبَل اين بيت؛ و نيز در جاى ديگرى آن حضرت از خداوند امنيت اين شهر و سرزمين را مى طلبد: «وَإِذْ قَالَ إِبْرَاهِيمُ رَبِّ اجْعَلْ هَذَا الْبَلَدِ آمِناً.» (2)

ديرى نپاييد كه خداوند باريتعالى دعاهاى حضرت ابراهيم- ع- را مقرون به اجابت فرمود؛ زيرا به قدرت الهى چاه زمزم زير پاهاى اسماعيل شيرخوار فوران كرد و آب كه مايه حيات اين سرزمين غير ذى زرع بود بزودى آن را آبادان ساخت، پرندگان و حيوانات در كنار آن گرد آمده و قبايل جرهم نيز در كنار آن فرود

ص: 11

آمدند. اين سرزمين خشك و سوزان به يك «بلد» يعنى شهر قابل سكونت و امن تبديل شد كه مسأله امنيت آن نيز در جاى جاى قرآن مطرح شده است.

«أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا جَعَلْنَا حَرَماً آمِناً وَيَتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ أَفَبِالْبَاطِلِ يُؤْمِنُونَ وَبِنِعْمَةِ اللَّهِ يَكْفُرُونَ» (1)

ميهمانان و زائران بيت اللَّه بايد از امنيت برخوردار باشند. امنيتى كه در سرتاسر شبه جزيره بخاطر عصبيت جاهلى معنا و مفهومى نداشت و خداوند در اين آيات به امنيت اين سرزمين بدين گونه اشاره مى كند كه آدمها در خارج از حرم و مكه ربوده مى شوند «يَتَخَطَّفُ النَّاسُ مِنْ حَوْلِهِمْ» و امنيتى در اطراف حرم وجود ندارد ولى در حرم الهى همه چيز؛ انسان، حيوان و حتى گياه بايد در امنيت باشد.

همان گونه كه خداوند، مردم را به حج فرا مى خواند، خود نيز به آنان مى آموزد كه چگونه آن را به انجام رسانند؛ يعنى در حقيقت، قرآن براى حج، كتاب مناسك است. در اين كتاب الهى سعى و طواف بين صفا و مروه از واجبات حج معرفى شده و اين دو اثر، از شعائر خداوندى دانسته شده است. «إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ فَمَنْ حَجَّ الْبَيْتَ أَوِ اعْتَمَرَ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِ

ص: 12

أَنْ يَطَّوَّفَ بِهِمَا ...» (1)

در جاى ديگرى خداوند به وقوف در عرفات و كوچ به سوى مشعرالحرام اشاره دارد؛ «ثُمَّ أَفِيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفَاضَ النَّاسُ» (2)

، «فِإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللَّهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ وَاذْكُرُوهُ كَمَا هَديكُمْ ...» (3)

همچنين مسأله قربانى و حلق و يا فديه دادن در مقابل آن نيز بطور كامل در اين آيات تشريح شده است: «وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ للَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تُحْلِقُوا رُؤُسَكُمْ حَتّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِن صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ ...» (4).

نشانه ها و آيات خداوندى در حرم امن الهى نيز در آيات ديگرى آمده است كه عمده ترين آن «مقام ابراهيم» است كه بندگان خداوند مأمور شده اند در كنار و يا پشت آن نماز گزارند. ابراهيم- ع- هنگام ساخت و بازسازى كعبه و يا هنگام فراخوانى مردم به سوى حج «هَلِمُّوا إِلَى الْحَجِّ» بر سنگى از كوه ابوقبيس ايستاد و به قدرت الهى آن سنگ بگونه اى نرم شد كه

ص: 13

جاى پاى آن حضرت بر آن فرو رفت و اين يكى از نشانه هاى خداوند است كه در سوره آل عمران آيه 97 آمده است: «فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً» مقام ابراهيم كه اكنون در 13 مترى كعبه قرار دارد و نيز مسأله امنيت حرم در اين آيه از نشانه هاى روشن الهى است.

مفسران چاه زمزم را نيز از نشانه هاى ياد شده دانسته اند كه آب آن هزاران سال است به رغم خشكسالى اين سرزمين، همچنان مى جوشد و از معجزات ديگر آن اين كه فاسد نمى شود.

مفسران مشعرالحرام و وجود سنگريزه هاى فراوان در آن براى رمى جمرات كه هزاران سال است تمام شدنى نيست و يا حجرالاسود را كه ياقوتى سفيد از بهشت خداوندى است از آيات بينات اين سرزمين مقدس دانسته اند.

ص: 14

بر اساس روايات تاريخى، كعبه قبل از آفرينش آسمانها و زمين، چون حُبابى بر روى آب بود، اندك اندك قسمتهاى ديگر زمين از زير آن گسترده و پهن شد، «دحو الارض» بدين معناست.

بانى كعبه را حضرت آدم- ع- دانسته اند كه خداوند مكان آن را كه سكويى مرتفع و سفيد بوده و از آن نورى چون نور خورشيد و ماه مى درخشيد به حضرت آدم نشان داد و او مأموريت يافت تا كعبه را براى پرستش حق بنا سازد. كعبه هنگام طوفان نوح از نظرها پنهان شد تا اين كه خداوند مكان آن را به حضرت ابراهيم- ع- كه از شام به همراه هاجر و فرزندش اسماعيل به اين سرزمين لم يزرع آمده بودند نشان داد و آن پيامبر الهى و منادى توحيد با كمك فرزندش به ساخت كعبه پرداخت. در حقيقت، اين خانه توحيد به دست بهترين بندگان خداوند؛ يعنى آدم، ابراهيم و اسماعيل- عليهم السلام- ساخته شد تا مورد پرستش موحدان قرار گيرد. حجرالاسود از كوه ابوقبيس، و از بهشت فرود آمد تا در گوشه اى از اركان كعبه قرار گيرد. ابراهيم- ع- براى ساختن كعبه بر سنگى از كوه ابوقبيس مى ايستاد كه به مقام ابراهيم

ص: 15

مشهور گرديد. حجرالاسود و مقام ابراهيم و نيز حجراسماعيل (در كنار كعبه) و چاه زمزم از نشانه هاى خداوندى در مسجدالحرام هستند و همواره مورد توجه زائران بيت اللَّه قرار دارند.

براى كعبه حدود هفتاد نام ثبت شده است كه بعضى از آنها در قرآن كريم نيز آمده است، از جمله:

1-/ «بكّه» كه بعضى بكّه را بيت اللَّه يا مسجدالحرام و مكه را نام شهر دانسته اند

2-/ «كعبه»

3-/ «بيت الحرام»

4-/ «بيت»

5-/ «مسجدالحرام»

6-/ «بيت عتيق»

7-/ «بيت المعمور»

با اين اوصاف كعبه نخستين مكان بر روى زمين است كه خداوند در كنار آن عبادت شده و نخستين خانه اى است كه قبله اهل توحيد و مكان پرستش خداوند متعال بوده و حضرت حق جايگاه و اهميت آن را در جاى جاى قرآن بيان كرده است.

ص: 16

گاهى آن را مكانى «مبارك» و در جايى «هدايتى براى جهانيان» و در آيه اى ديگر، «مكانى امن» دانسته شده است و لذا از اينجاست كه به عظمت و جايگاه حساس و والاى كعبه پى برده و در مقابل اين همه اعجاز و عظمت سر تسليم فرود مى آوريم.

ص: 17

براى اولين بار به توسعه مسجد پرداخت. وى در سال هفدهم هجرى خانه هاى اطراف مسجد را خريده و تخريب كرد آنگاه ديوارى بر گرد آن كشيد و محدوده مسجد را مشخص و به وسيله سنگريزه پوشانيد. در دوران خليفه سوم و سپس بوسيله عبد اللَّه بن زبير، عبدالملك بن مروان و وليد، منصور عباسى، مهدى عباسى و نيز در دوران عثمانى ها به مساحت مسجدالحرام بطور مرتب افزوده گرديد و تا ابتداى حكومت آل سعود مساحت آن به بيش از 25 هزار متر مربع رسيده بود و هم اكنون مساحت آن به بيش از يكصد هزار متر مربع رسيده است.

ص: 18

1-/ مسجد شجره يا ذوحليفه (آبار على)؛ اين مسجد در هشت كيلومترى غرب شهر مدينه قرار دارد و ميقات كسانى است كه از مدينه به مكه مى روند. پيامبر اكرم- ص- در چهار سفر حج خود، در اين ميقات محرم شدند.

2-/ جُحفه؛ در 156 كيلومترى شمال غربى مكه واقع شده و ميقات اهل شام و سرزمينهاى ديگرى است كه از اين مسير وارد مكه مى شوند. امروزه كسانى كه از جده به مكه مى آيند، در اين مكان محرم مى شود. منطقه غدير خم در نزديكى اين مكان قرار دارد.

3-/ وادى عقيق؛ در 94 كيلومترى شمال شرقى مكه بوده و ميقات كسانى است كه از راه عراق و نجد به مكه مى روند.

4-/ قرنُ المنازل؛ در جنوب شرقى مكه و در 94 كيلومترى آن قرار دارد. اين ميقات، مخصوص كسانى است كه از طائف (جنوب مكه) وارد مى شوند.

5-/ يَلَمْلَمْ؛ نام كوهى است از كوههاى تهامه كه در 84 كيلومترى جنوب شرقى مكه واقع است و ميقات كسانى است كه از يمن (جنوب شبه جزيره) وارد اين شهر مى شوند.

6-/ فخّ؛ سرزمين شهداى واقعه خونين فخ در 6 كيلومترى

ص: 19

مكه ششمين ميقات حاجيان است. در اين مكان در دوره خلفاى عباسى، بسيارى از نوادگان ائمه شيعه و سادات كه عليه ظلم و جور خلفا دست به قيام زده بودند به خاك و خون كشيده شدند.

ص: 20

حضرت ابراهيم- ع- بنابر آنچه كه جبرئيل- ع- به او تعليم داده بود، علايمى را در حد و مرز حرم مكه نصب كرد. منابع تاريخى و مورخان شش سمت محدوده حرم را بدين گونه معرفى كرده اند:

1- سمت طائف؛ از راه عرفات در ميان «نمره» در عرفات است كه فاصله آن را هيجده مايل و يا بعضى يازده مايل با مكه دانسته اند.

2- سمت عراق؛ در يازده كيلومترى

3- جعرانه؛ در چهارده كيلومتر

4- تنعيم؛ در شش كيلومترى مكه از راه مدينه

5- حديبيه؛ در پانزده كيلومترى مكه در سمت جده

6- اضاة لِبْن؛ در سمت يمن و ده كيلومترى مكه

ص: 21

تا همه مردم را بدون استثنا، براى انجام حج فرا خواند. و آنان نيز بعضى پياده و بعضى سواره بر مركوبهاى نحيف، براى حج خواهند شتافت. «وَللَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» در آيه اول، طبقه ضعيف و نسبتاً فقير كه بدون وسيله و پياده به حج مى آيند و نيز طبقه متوسط- كه سوار بر مركوبهاى لاغر و ضعيف هستند- از كسانى معرفى شده اند كه نداى ابراهيم را لبيك مى گويند.

در آيه دوم استطاعت و توان مالى و نيز عقلى از شرايطى است كه دارنده آن را از «ناس»، يعنى همه مردم استثنا ساخته و حج را براى آن طبقه واجب مى نمايد. در حقيقت خداوند، هم طبقه ضعيف و هم طبقه غنى را براى حج فرا مى خواند ليكن اين طبقه ضعيف هستند كه پياده و يا سوار بر مركوبهاى ناتوان، به نداى او لبيك مى گويند.

در جاى ديگرى خداوند خانه كعبه را براى مردم (تمامى مردم) قرار داده و آن را «هُدًى لِلْعَالَمِينَ» معرفى كرده است؛ يعنى براى «همه مردم جهان» هدايتگر است. فرمان خداوندى براى انجام حج شمول و فراگير است براى تمامى طبقات، طواف برگرد كعبه هيچ اختصاصى به طبقه، گروه و نژاد خاصى ندارد،

ص: 22

مردم سرزمينى از مردمان سرزمين ديگر به اين امر اولى نيستند و مرزهاى طبقاتى، اقتصادى، جغرافيايى در اين امر همگانى نقش ندارد. نژاد، جنس، رنگ، زبان و ... هيچيك در اين امر مؤثر نيست؛ زيرا حج براى همه مردم و همه طبقات است.

ص: 23

رسول خدا- ص- براى دومين بار؛ يعنى پس از ابراهيم- ع- بر دامنه كوه صفا ايستاد و رسالت خويش را به مردم مكه ابلاغ فرمود. آن حضرت ابتدا يكى از شرايط رسول و پيغامبر (پيام آور) يعنى امانت دارى و صداقت را براى مخاطبان خود عنوان ساخته و از آنان براى صداقت خويش شهادت و اقرار گرفت، وقتى همگى بالاتفاق صداقت او را تأييد كردند، به ابلاغ رسالت و پيام الهى خويش پرداخت و مردم را از عذاب الهى بيم داد. رسول خدا- ص- در آخرين حج خويش در مسير تلاقى حجاج كشورهاى مختلف؛ يعنى جحفه، تمامى زائران بيت اللَّه را متوقف ساخت و پيام خداوند را كه بدان مأمور شده بود، ابلاغ فرمود. اگر او در اين هنگام نسبت به آنچه كه خداوند از او خواسته و پيامى كه بايد از طرف او به مردم مى رسانيد مسامحه و كوتاهى مى كرد «فَمَا بَلَّغْتَ رَسَالَتَهُ» رسالت و وظيفه خود را به انجام نمى رسانيد.

پس از رسول خدا- ص- در دورانهاى متفاوت، از مراسم حج بعنوان يكى از بهترين مراكز پيام گيرى و پيام رسانى استفاده مى كردند. بسيارى از ائمه، خلفا و حكام و بزرگان، در اين مكان و در اين مراسم عبادى- سياسى با مردم نقاط مختلف ارتباط

ص: 24

برقرار مى ساختند. در اين مراسم عظيم الهى، ملتهاى مختلف، از اماكن دور و نزديك با زبانها و نژادهاى مختلف؛ سياه، سپيد، زرد، سرخ و با فرهنگهاى متفاوت، همصدا، خداوند را مى خوانند و در كنار يكديگر، با برقرارى ارتباطى معنوى و روحى به شناخت كاملترى از امت اسلامى دست مى يابند. اين مكان و اين زمان بهترين جايگاه ارتباط، پيام گيرى، پيام رسانى و تبليغات است. بايد گفت يكى از اسرار حج و اهداف عالى آن، آشنايى بيشتر و عميق تر مردم با مسائل و اخبار امت اسلامى و انتقال آن به يكديگر است.

حج محل تلاقى دردها و رنجها، خوشيها و شاديهاى امت واحده است.

حج محل بيزارى و برائت از مشركان و تبليغ به نفع مظلومان و ستمديدگان جهان است.

حج محل رسانيدن پيام دردهاى مسلمانان فلسطين، لبنان، بوسنى و هرزگوين و ... است و در حقيقت هيچ نقطه اى از جهان همانند سرزمين وحى نمى تواند براى تبليغ بطور كامل امن باشد و جايى امن تر از اين مكان براى تحقق اين امر نبوده و نخواهد بود.

ص: 25

ص: 26

عبادت نبى اكرم- ص- است.

«مسجد عقبه» در منا محل انعقاد اوّلين پيمان در اسلام.

«مسجد جن» يادآور نزول آيات سوره جن بر رسول خدا- ص-.

«مسجد ابوبكر» مكان هجرت نور.

«خانه خديجه» محل زندگى پيامبر- ص- و مولد فاطمه- س-.

«خانه آمنه» زادگاه او، همه و همه كوله بارى از آثار و نشانه هاى رسول خدا- ص- را پس از قرنها بر دوش مى كشند.

حج اسرار فراوانى دارد و يكى از آنها زنده نگاه داشتن ياد بنيانگذار مكتب توحيدى اسلام يعنى رسول گرامى- ص- است.

بايد به ياد تلبيه او در «حديبيه» و زير درخت سمره (محل بيعت رضوان) تلبيه گفت و به عشق او به طواف حق پرداخت و علاوه بر شكر گزارى به درگاه ربوبى، زحمات طاقت فرساى رسول- ص- را نيز پاس داشت.

در يك كلام مكه معظمه و مشاهد مشرفه سرزمين وحى، آينه حوادث بزرگ نهضت انبيا و اسلام و رسالت پيامبر- ص-

ص: 27

است. جاى جاى اين سرزمين محل نزول و اجلال انبياى بزرگ و جبرئيل امين و يادآور رنجها و مصيبتهاى چندين ساله اى است كه رسول خدا- ص- در راه اسلام و بشريت متحمل شده اند و حضور در اين مشاهد مشرفه و اماكن مقدسه و توجه به شرايط سخت و طاقت فرساى بعثت پيامبر- ص-، ما را به مسؤوليت و حفظ دستاوردهاى اين نهضت و رسالت الهى بيشتر آشنا مى كند، كه واقعاً رسول اكرم- ص- و ائمه هدى در چه شرايط دشوارى براى دين حق و امحاى باطل استقامت و ايستادگى نموده اند و از تهمتها و اهانتها و زخم زبانهاى ابولهب ها و ابوجهل ها و ابوسفيان ها نهراسيدند به رغم شديدترين محاصره هاى اقتصادى در شعب ابوطالب به راه خود ادامه دادند و تسليم نشدند و سپس با تحمل هجرتها و مرارتها در سير دعوت حق و ابلاغ پيام خدا و حضور در جنگهاى پياپى و نابرابر و مبارزه با هزاران توطئه و كارشكنى، به هدايت و رشد همت گماشته اند كه دل صخره ها و سنگها و بيابانها و كوهها و كوچه و بازارهاى مكه و مدينه پر است از هنگامه پيام رسالت ايشان، كه اگر آنها به زبان و سخن مى آمدند و از راز و رمز تحقق «فَاسْتَقِمْ كَمَا أُمِرْتَ» پرده

ص: 28

برمى داشتند، زائران بيت اللَّه الحرام در مى يافتند كه رسول خدا- ص- براى هدايت ما و نجات مسلمانان در دنيا و آخرت چه كشيده است و مسؤوليت پيروان او چقدر سنگين است.

ص: 29

درخت با رسول خدا- ص- بستند. در اين هنگام نمايندگان كفار مكه براى انعقاد صلحى در همان مكان نزد پيامبر- ص- آمدند و صلح معروف حديبيه بسته شد.

بر اساس مفاد قرارداد صلح، پيامبر- ص- در آن سال اجازه حج گزارى نيافت و انجام آن به سال بعد موكول شد. لذا رسول خدا- ص- قربانى، و حلق فرمودند و بازگشتند. در سال بعد در مسجد شجره يا حديبيه محرم شدند و عمره اى بجا آوردند، اين عمره به «عمره ناشده» معروف گشت. دومين عمره رسول خدا- ص- در سال هشتم هجرى انجام شد كه آن حضرت در جحفه محرم شدند، اين عمره را «عمرةالقضاء» گويند. سومين عمره پيامبر- ص- سال نهم هجرت انجام شد و آن حضرت در جعرانه و هنگامى كه از طائف پس از غزوه حنين بازمى گشتند محرم شدند.

اولين و آخرين حج تمتع رسول خدا- ص- كه از مدينه انجام شد «حجةالوداع» بود كه در سال دهم هجرى در شجره محرم شدند و آخرين حج خويش را برگزار نمود. (1)

ص: 30

ص: 31

بازگشت از حجةالوداع، در مكانى نزديك جحفه؛ يعنى راهى كه به سوى غدير خم رفته و محل تلاقى راهها و مسير حجاج سرزمينهاى مختلف مصر، عراق و مدينه بود توقف فرمودند.

توقف آن حضرت در اين مكان بخاطر نزول اين آيات بود: «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رَسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ.» (1) و (2)

در اين مكان بود كه مردم را به توقف امر فرمودند. زائران بسيارى در آنجا اجتماع كرده و همگى خطبه اى را كه رسول خدا- ص- قرائت كرد شنيدند.

آن حضرت پس از اعلان خبر مرگ قريب الوقوع خويش،

ص: 32

از همگان بر توحيد، نبوت و معاد اقرار گرفت، و آخرين وصاياى خويش را در مورد عترت و ثقلين با امت در ميان نهادند؛ سرانجام دست على بن ابيطالب- ع- را بلند كردند؛ بگونه اى كه سپيدى زير شانه هايشان آشكار شد، سپس فرمودند:

أيها الناس مَن أولى بالمؤمنين من أنفسهم؟

همگى گفتند:

اللَّه و رسوله أعلم.

سپس فرمود:

انّ اللَّه مولاى و انا مولى المؤمنين و أنا أولى بهم من أنفسهم فمن كنت مولاه فعلىٌ مولاه.

اين امر را سه بار و به گفته احمد بن حنبل چهار بار تكرار كردند.

ثم قال: اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و أحبّ من أحبّه و أبغض من أبغضه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أدر الحقّ معه حيث دار، ألا فليبلّغ الشاهد الغائب.

هنوز جمعيت متفرق نشده بودند كه جبرئيل اين آيه را از جانب خداوند ابلاغ كرد: «الْيَوْمُ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِيناً» رسول خدا- ص- آنگاه فرمود:

اللَّه أكبر على اكمال الدين و اتمام النعمة و رضى الرب برسالتى و الولاية لعلى من بعدى.

سپس قوم نزد على- ع- رسيده و او را به مقام ولايت تبريك و تهنيت گفتند:

ص: 33

بخٍّ بخٍّ لك يا ابن ابيطالب اصبحت و امسيت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة. (1)

حسّان بن ثابت از رسول خدا- ص- اجازه خواست و اشعارى سرود:

ص: 34

و ناداهم يوم الغدير نبيّهم بِخُمّ فاسمع بالرسول مناديا

و قال من كنت مولاه فهذا على مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه (1)

ص: 35

آزادى به پرستش خداى يكتا و طواف بر حول محور رها شده از اسارت بندگان مى پردازند. كعبه در قرآن كريم به عنوان بيت عتيق و به عنوان خانه اى كه تحت تملك و سلطه احدى نبوده و در گستره تاريخ از تطاول طاغوتيان مصون مانده و از اختصاص به شخص يا گروه يا قوم و نژاد و دولت و حكومت آزاد بوده و هست و خواهد بود بدينگونه معرفى شده است تا بندگان حق، آزادانه بر گرد آن طواف كنند: «وَلِيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ.» (1)

ص: 36

حج تمتع؛ به اين معناست كه حاجى اعمال عمره را در ماههاى حج انجام دهد و بعد از فراغ از عمره، براى حج تمتع احرام ببندد. اين كه آن را حج تمتع مى نامند از اين روست كه حاجى در بين عمره تمتع و حج، از آنچه بر او حرام بوده بهره مند مى شود.

حج افراد؛ آن است كه حاجى ابتدا اعمال حج را انجام داده و سپس احرام عمره مفرده مى بندد و اعمال آن را هم بجا مى آورد. حج افراد و عمره مفرده از يكديگر جدا هستند.

حج قران؛ آن است كه حاجى براى حج و عمره يك احرام ببندد بطورى كه اعمال عمره را در حج داخل كند؛ يعنى يك نيت براى هر دو كافى است. (1) براى انجام حج و ورود به حرم امن الهى، مكه مكرمه، بايد احرام بسته و تلبيه گفت. احرام حج و عمره تمتع بايد در ماههاى حج يعنى شوال، ذى قعده و ذى حجه بسته شود. (2)

ص: 37

تمام فقهاى مذاهب خمسه معتقدند چنانچه در وقت احرام، آب موجود نباشد غسل ساقط است ولى در مورد تيمم بدل از غسل بين مذاهب اسلامى اختلاف است. (1) پوشيدن سر براى مرد محرم جايز نيست. (2) زنى كه احرام بسته جايز نيست تمام يا قسمتى از صورت خود را بوسيله نقاب يا مانند آن كه به صورت مى چسبد بپوشاند. (3) تمامى مذاهب اسلامى پوشيدن لباس دوخته براى مردان را حرام ولى براى زنان جايز مى دانند. انگشتر بدست كردن براى زينت در حال احرام و نگاه كردن در آئينه بر محرم حرام است و نيز ناخن گرفتن و ازاله مو از بدن به هنگام احرام تا قبل

ص: 38

از قربانى جايز نيست.

استعمال بوى خوش به هر شكلى بر محرم حرام است و سرمه كشيدن نيز همين حكم را دارد. (1) عقد كردن زن بوسيله مرد مُحرم، چه براى خود و چه براى ديگرى، در حال احرام جايز نيست، (2) همچنين فقها حجامت را در حال ضرورت جايز مى دانند ولى در غير ضرورت اختلاف دارند.

طواف زيارت يكى از واجبات و اركان حج است كه بايد هفت شوط يا هفت دور انجام شود و در صورت ترك، حج باطل خواهد شد. (3) براى طواف، طهارت از حدث اكبر و اصغر شرط واجب است و طواف جنب، حائض، نفساء و بى وضو باطل است. (4) همچنين طهارت بدن و لباس به هنگام انجام طواف

ص: 39

واجب است. (1) طواف كعبه بايد از حجرالاسود شروع و به همانجا ختم شود. هر يك از طواف كه بدين گونه انجام شود را يك شوط گويند كه بايد هفت شوط طواف نمود. هنگام طواف، خانه بايد در سمت چپ واقع شود و حجر اسماعيل را نبايد داخل در طواف كرد. همچنين طواف داخل بيت يا روى ديوار حجر و شاذروان كعبه و آنچه جزو خانه است صحيح نيست.

طواف بايد در مسجدالحرام انجام شود ولى در مكان و محدوده آن اختلاف است. (2) موالات در طواف مورد اتفاق مذاهب است. (3) پس از انجام طواف واجب، بايد نماز طواف را كه دو ركعت و همانند نماز صبح است بجاى آورد. (4) مكان آن نيز بايد به احتياط واجب پشت مقام ابراهيم بجا آورده شود و

ص: 40

اگر پشت مقام امكان نداشت در هر يك از دو طرف بخوانند كافى است و در غير اين صورت در هر جاى مسجدالحرام بخوانند مانعى ندارد.

پس از انجام نماز طواف بايد به سعى بين صفا و مروه پرداخت كه هفت بار انجام مى شود و از واجبات حج است.

بعضى آن را ركن مى دانند (1) و بعضى واجب غير ركنى دانسته اند. سعى بايد از صفا آغاز و به مروه ختم شود. (2) پس از انجام سعى صفا و مروه كه در بخشى از آن هروله مى كنند بايد تقصير انجام داد. تقصير كوتاه كردن مقدارى از موى سر يا شارب يا ريش و يا چيدن ناخن است كه يكى از واجبات حج به شمار مى رود ولى به اتفاق جميع فقها ركن نيست (3) پس از انجام تقصير، حاجى از احرام خارج مى شود.

ص: 41

انجام مناسك حج تمتع از روز نهم ذى الحجه آغاز مى گردد كه ابتدا بايد حاجى خود را در اين روز به عرفه رسانده و در آنجا وقوف نمايد. همه فقهاى مذاهب، وقوف در عرفه را از اركان حج مى دانند. بعضى از مذاهب در ابتدا يا انتهاى آن اختلاف دارند. (1) پس از انجام وقوف در عرفات بايد به سوى مزدلفه حركت كرد و در آنجا وقوف نمود. وقوف در مزدلفه از واجبات حج است. (2) بعضى از مذاهب بيتوته كردن در مزدلفه را در شب عيد، واجب دانسته اند. (3) وقوف به مشعرالحرام بايد بعد

ص: 42

از طلوع فجر روز دهم تا طلوع خورشيد باشد. (1) پس از طلوع خورشيد حاجيان در سرزمين منا توقف مى كنند تا به انجام اعمال آن بپردازند. يكى از اعمال واجب در منا رمى جمره هاى ثلاثه، قربانى، حلق و يا تقصير است. در مورد زمان انجام رمى جمره عقبه، ميان مذاهب اسلامى اختلاف است. (2) رمى جمره عقبه، در روز عيد قربان، بايد با هفت سنگ يعنى هفت بار انجام گيرد و بايد همه آنها به جمره اصابت كند و رمى كننده نسبت به اين امر يقين حاصل نمايد. (3) سنگريزه ها بايد از جنس سنگ (4) و نيز بكر باشند. (5) پس از انجام رمى جمره عقبه به اتفاق تمامى فقها، بر كسى كه حج تمتع بجاى مى آورد ذبح هدى و يا قربانى واجب است كه بايد از انعام سه گانه (شتر،

ص: 43

گاو، گوسفند) و سالم و بدون عيب باشد. (1) بيتوته در منا پس از انجام اعمال روز عيد، يعنى شبهاى يازدهم، دوازدهم و سيزدهم (ليالى تشريق) را بعضى واجب و بعضى مستحب دانسته اند (2) ولى به اتفاق تمامى فقها، حاجيان بايد در روزهاى تشريق، جمرات ثلاثه را، رمى كنند. پس از انجام مناسك، حاجى مى تواند روز عيد به مكه برگردد و اعمال واجب مكه را انجام دهد. اين اعمال به فتواى اماميه عبارتند از:

1- طواف 2- نماز طواف 3- سعى 4- طواف نساء 5- نماز طواف نساء.

ساير مذاهب تنها طواف زيارت را لازم مى دانند. در آخرين مرحله بايد به طواف وداع پرداخت و مراسم را به پايان برد.

ص: 44

كه سرپرستى زائران خانه خدا را به عهده داشته و هماهنگ كننده اعمال و مناسك آنان باشد، يكى از وظايف حكومت اسلامى است كه بنيانگذار آن رسول خدا- ص- بوده اند. در سال نهم هجرت، رسول خدا- ص- ابتدا ابوبكر را به عنوان اميرالحاج مسلمانان و براى ابلاغ سوره برائت اعزام فرمود ولى بلافاصله على- ع- را براى انجام حج و ابلاغ سوره برائت در ميان حجاج بيت اللَّه به جاى وى اعزام داشتند. از اين هنگام به بعد كسى از جانب خلفا و واليان حكومت اسلامى براى پيشوايى مسلمانان در ايام حج به عنوان نماينده رسمى مقام حكومت و رهبرى و خلافت در مراسم حج اعزام مى شد تا هدايت فكرى، سياسى و معنوى زائران را بر عهده داشته باشد. در دوران خلافت و حكومت على- ع- (در سال 37) «عبداللَّه بن عباس» به مدت سه سال از جانب ايشان سرپرستى حجاج را بر عهده داشت و از طرف ديگر نيز معاويه فرد ديگرى را بنام يزيد بن شجره رهاوى به اين عنوان اعزام داشت. (1) در اين دوران «قُثم بن عباس» نيز يكسال از جانب على- ع- سرپرستى حجاج را بر عهده گرفت، در دوران خلفاى اموى و عباسى گاهى خلفا خود

ص: 45

اميرالحاج شده و گاهى كسانى را مأمور اين امر مى ساختند. در حقيقت بايد گفت تلاش براى به دست گرفتن مسئوليت اقامه حج امرى سياسى بود كه نه تنها حكومتها و خلفا نسبت به آن ادّعا داشته اند بلكه مخالفان حكومتها و خلفا نيز به اين اقدام دست مى زدند؛ از جمله «ابوالسرايا» در شورش خود عليه حكومت وقت، «ابن افطس» علوى از فرزندان على بن الحسين- ع- را به مكه فرستاد تا ضمن تصرف شهر، براى مردم حج را هم اقامه كند. در حقيقت بايد گفت حج به عنوان يكى از اركان و واجبات دين، مسؤوليت عظيمى است كه بر دوش حكومت اسلامى قرار گرفته و بر اساس سنت پيامبر- ص- بايد از جانب حكومت اسلامى نماينده اى به عنوان سرپرست حجاج جهت هماهنگى اعمال و مناسك و استفاده از ابعاد سياسى حج اعزام گردد.

ص: 46

وَرَسُولُهُ ...» (1)

در دهم ذى حجه سال نهم هجرت، خداوند متعال با نزول آيات سوره توبه، خشم و انزجار خويش را از كفار و مشركان اعلام داشته و پيامبرش را مأمور ابلاغ اين انزجار فرمود.

هنگامى كه آيات سوره توبه يا برائت نازل شد، رسول اكرم- ص- ابتدا براى ابلاغ آن خشم الهى، ابوبكر بن ابوقحافه را به سوى مكه اعزام داشت ليكن بلا فاصله بدستور خداوند متعال، يكى از اهل بيت خويش يعنى على بن ابى طالب- ع- را مأمور اين امر ساخت و على- ع- مأمور شد تا آن را از ابوبكر گرفته و خود ابلاغ كند؛ وقتى از رسول- ص- علت اين امر سؤال شد فرمودند:

«انّه لا يؤدى عنّى الّا رجل من اهل بيتى.» (2)

على- ع- نيز به نداى حق و رسولش لبيك گفته و پيام توحيد يعنى انزجار و برائت از مشركان و كافران شبه جزيره را در سرزمين منا و در عيد قربان يعنى روزى كه به تعبير قرآن «يوم الحج الاكبر» ناميده شد ابلاغ نمود. از اين روى بر اساس

ص: 47

كتاب الهى و سنت نبى اكرم- ص-، اعلام برائت از مشركان يكى از سنتهاى مؤكدى است كه بايد در مكان آن يعنى حرم امن الهى و زمان آن يعنى ماه ذى الحجه و در مراسم حج انجام شود. در آن سرزمين بايد با انجام اين سنتِ رسول- ص- خشم و غضب كفار و مشركان را برانگيخت زيرا خداوند فرموده است: «لِيَغِيظَ بِهِمُ الْكُفَّارِ.» (1)

بايد دشمنان خداوند؛ يعنى مشركان، كسانى كه به قدرتهاى دنيوى و استكبارى جهان متكى بوده و به جاى اتكاء به خداوند دست نياز به سوى آنان دراز مى كنند را مورد هراس و وحشت قرار داد (تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ.) (2)

خداوند بر مسلمانان واجب كرده است كه نسبت به كفار خشونت و شدت عمل بخرج داده و نسبت به مسلمانان رحيم باشند (أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ.) (3)

همچنين خداوند آنان را از سازش با دشمنان و كفار برحذر داشته است (وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ.) (4)

ص: 48

اعلام برائت از مشركان علاوه بر آن كه يك اهميت و ضرورت دينى است، به حج ارزش و روح و به مسلمانان عزت و شجاعت و براى دشمنان رعب و وحشت و هراس به ارمغان مى آورد.

به فرموده آن زعيم بزرگ اعلان برائت از مشركان با اين وصف، از اركان توحيدى و واجبات سياسى حج است و كدام خانه اى سزاوارتر از كعبه و خانه امن و طهارت و بيت اللَّه است كه در آن بتوان به هر چه تجاوز و ستم و استثمار و بردگى است پشت كرد و در تجديد ميثاق «أَلَسْتُ بِرَبِّكُمْ» بت الهه ها و اربابان متفرقون شكسته شود و خاطره مهمترين و بزرگترين حركت سياسى پيامبر- ص- در «وَأَذَانٌ مِنَ اللَّهِ وَرَسُولِهِ إِلَى النَّاسِ يَوْمُ الْحَجِّ الْأَكْبَرِ» را زنده نگه داشت چرا كه سنت پيامبر- ص- و اعلان برائت، كهنه شدنى نيست و مسلمانان بايد فضاى گيتى را از محبت و عشق نسبت به ذات حق و نفرت و بغض عملى نسبت به دشمنان خدا لبريز كنند. مسلماً روح و پيام حج چيز ديگرى غير از اين نخواهد بود كه مسلمانان هم دستورالعمل جهاد با نفس را و هم برنامه مبارزه با كفر و شرك را فرا گيرند.

ص: 49

ص: 50

و از طاعت الهى باز مى دارد را بر خود حرام كند.

با ذكر «تلبيه» دعوت خداوند را خالصانه اجابت كند.

هنگامى كه به «طواف» مى پردازد گويى همراه فرشتگان بر گرد عرش خدا طواف مى كند. پس بنگرد كه بر كعبه محور بندگى مى چرخد.

با «هروله» بايد از خطاها و هواهاى نفس بگريزد و از آنها تبرّى بجويد.

با حركت به سوى «منا» بايد از غفلت و لغزش بيرون آيد.

«عرفات» جاى اعتراف است، اعتراف به خطاهاى گذشته و نيز جاى شناخت است، شناخت خداوند و خويش.

در «مزدلفه» بايد به خداوند تقرب جست و با وحدانيت تجديد عهد نمود.

در صعود به كوههاى «مشعر» براى جمع آورى سنگ ريزه ها، بايد روح را به ملكوت الهى پيوند داد و بالا برد، سلاح برگرفت و مسلح بود تا با وساوس شيطانى مبارزه كرد.

در هنگام «قربانى» بايد هواهاى نفسانى و حلقوم طمع را بريد.

در «رمى جمرات» بايد شهوات و پستى ها وخودپسندى ها را از خويش راند و وساوس شيطانى را مورد هجوم قرار داد.

ص: 51

در هنگام «حلق» بايد عيبهاى نهان و آشكار و زشتى ها و پليدى ها را زدود.

در بازگشت به «حرم» بايد به پناه خداوند داخل شد و به خود آمد و با صاحب بيت تجديد عهد نمود.

با «استلام حجر» با خداوند بيعت كرد.

و با ايستادن بر «صفا» روح و جان و ضمير را تصفيه و در سعى بين صفا و مروه براى رسيدن به خداوند و تقرب به او تلاش نمود. اگر زائرى اين مناسك را با ابعاد درونى آن تطبيق دهد و به آن توجه نمايد حج او يك حج سازنده و نقش آفرين خواهد بود.

ص: 52

«دعا» در كنار كعبه، مسجدالحرام، منا، عرفات و ... و نيز توبه در اين سرزمين شده است و يكى از اسرار حج، نزديكى بندگان در آن نقطه و مكان به خداوند است. حضرت حق، خود در جاى جاى قرآن بندگان خويش را به ارتباط با خود و دعا فرا خوانده و خود نيز ضامن استجابت آن شده است. رسول گرامى- ص- نيز فرموده اند: «الدعا مخُّ العبادة» و جن و انس نيز جز براى عبادت خلق نشده اند «وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونَ.» (1)

دعا خواستن است، خواستنِ چيزى از خدا. براى آن كه دعا مقرون به اجابت گردد، شرايط و مقدماتى دارد. چه بسا اگر مقدمات و شرايط مهيا شد، با گفتن چند يا رب، خداوند به بنده خويش لبيك گويد؛ چنانكه در محضر رسول خدا- ص- يك اعرابى بيابانگرد از عمق وجود، ذكر «يا رب» مى گفت و رسول خدا- ص- به او فرمود: نمى شنوى كه خداوند به تو لبيك مى گويد؟ هر چه مى خواهى از او بگير.

از شرايط دعا كه مى توان براى اجابت آن لازم دانست چنين است:

ص: 53

1- شناخت خداوند و ايمان قلبى به او 2- ايمان به رسول خدا- ص- 3- اخلاص (فَادْعُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ) (1)

4- عبوديت (إِذَا سَأَلَكَ عِبَادِي عَنِّي فَإِنِّي أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ ...) (2)

5- هماهنگى دل و زبان 6- حسن ظن به خدا 7- يقين به اجابت

(قال رسول اللَّه- ص-: ادعوا اللَّه و أنتم موتون بالاجابه)

8- دعا همراه با عمل 9- اطاعت اوامر و نواهى خداوند (أَوْفُوا بِعَهْدِي أُوفِ بِعَهْدِكُمْ) (3)

10- انتخاب زمان (روز عرفه، عيد فطر و قربان) 11- انتخاب مكان (زير ناودان طلا، نزد كعبه، كنار چاه زمزم، سرزمين عرفات، كنار مستجار در ركن كعبه، كنار ركن يمانى، در مسجدالنبى- ص- و روضةالنبى- ص-.)

و از آداب دعا است:

1- شروع با اسم «اللَّه» 2- صلوات بر پيامبر و آل او 3- الحاح و اصرار در دعا 4- اجتماع در دعا 5- ذكر حاجات 6- بلند كردن دست با خضوع 7- بيمناك بودن در دعا 8- درخواست با خضوع و رقت قلب 9- گريه به هنگام دعا.

ص: 54

و اما صحراى عرفات؛ روز عرفه، مكان و زمانى است كه توبه در آن پذيرفته مى شود ليكن توبه نيز شرايط و آدابى دارد كه بدان اشاره مى شود:

1- گناهى كه براى آن توبه مى شود، از روى جهل و نادانى انجام شده باشد نه با آگاهى و لجاجت؛ «إِنَّمَا التَّوْبَةُ عَلَى اللَّهِ لِلَّذِينَ يَعْمَلُونَ السُّوءَ بِجَهَالَةٍ.» (1)

2- فوراً پشيمان شده و توبه كند؛ «ثُمَّ يَتُوبُونَ مِنْ قَرِيبٍ.» (2)

3- به گناه اعتراف داشته باشد؛ «وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ.» (3)

4- تصميم جدّى بر ترك آن داشته باشد؛ «تُوبُوا الَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً.» (4)

5- گذشته را جبران كند؛ «إِلَّا الاذِينَ تَابُوا وَأَصْلِحُوا.» (5)

على- ع- در نهج البلاغه (6) كاملترين توبه و شرايط آن را چنين بيان مى فرمايد:

ص: 55

1- الندم على ما مضى 2- العزم على ترك العود اليه ابدا 3- ان تؤدى الى المخلوقين حقوقهم 4- ان تعمد الى كل فريضة عليك ضيّعتها فتؤدى حقها 5- ان تعمد الى اللحم الذى نبت على السحت فتذيبه بالاحزان حتى تلصق الجلد بالعظم و ينشأ بينهما لحم جديد 6- ان تذيق الجسم الم الطاعة كما اذقته حلاوة المعصية فعند ذلك تقول استغفر اللَّه.

1- پشيمانى بر گذشته 2- عزم به ترك بازگشت 3- آنكه حقوق مردم را به آنان بپردازى 4- حق هر واجبى را كه ضايع ساخته اى ادا سازى 5- گوشتى را كه از حرام روييده است با اندوهها آب كن چندانكه پوست به استخوان چسبيده و ميان آن دو گوشتى تازه رويد 6- درد طاعت را به تن بچشانى چنانكه شيرينى معصيت را و آنگاه بتوانى استغفر اللَّه بگويى.

ص: 56

از رسول خدا- ص-، مسجدالنبى- ص- دانسته اند و عده اى نيز معتقدند كه در مورد مسجد قبا است كه اولين مسجد در اسلام است. و بعضى نيز شأن نزول آن را مشترك بين هر دو ذكر كرده اند.

مسجدالنبى- ص- از مساجد بسيار با فضيلت و افضل مساجد عالم پس از مسجدالحرام است.

در اين مسجد فضائل و ارزشهاى خاصى جمع شده كه آن را پس از مسجدالحرام با اهميت ترين مساجد نموده است؛ از جمله:

1- معمار و سازنده آن شخص رسول خدا- ص- است كه ايشان با دستهاى مبارك خود به همراه ياران و صحابه ديوارهاى آن را برافراشتند 2- اولين مسجد در مدينه است كه بدست رسول خدا- ص- و صحابه بزرگوارى چون على- ع-، عمار بن ياسر، مقداد، سلمان و ... بنا شد 3- نمازگاه، محل سكونت و عبادت رسول خدا- ص- بود 4- مهبط جبرئيل امين و جايگاه وحى سرمدى است 5- محل صدور اولين فرمان براى جنگ با مشركان است 6- مكان انعقاد پيمان اخوت ميان مهاجر و انصار است 7- روضةالنبى- ص- و بهترين مكان روى زمين كه به فاصله بين منبر و محراب پيامبر- ص- گفته

ص: 57

مى شود در اين مسجد قرار دارد 8- ستونهايى كه سقف آن را استوار ساخته اند هر يك داراى فضيلت و تقدس و سابقه اى ويژه در تاريخ اسلام هستند و آيات فراوانى؛ از جمله آيات توبه براى پذيرش توبه ابولبابه و ... در كنار اين ستونها نازل شده است 9- محراب و سجده گاه و منبر رسول خدا- ص- و محل نماز شب آن حضرت در اين مسجد است 10- خانه فاطمه دختر رسول خدا، همسر على- ع- در آن قرار دارد 11- بالاتر از همه، محل دفن پيكر مطهر و منوّر ختم رسولان و دختر بزرگوار او (احتمالًا) در اين مسجد است كه تمامى اين امتيازات، بيانگر اهميت و فضيلت مسجدالنبى- ص- است.

در مورد فضيلت اين مسجد و ثواب و استحباب زيارت قبر رسول خدا- ص- در مدينه رواياتى در كتب معتبر اهل سنت، از پيامبر- ص- نقل شده است كه به تعدادى از آنها اشاره مى كنيم:

1- عن عبداللَّه بن عمر، قال رسول اللَّه- ص-: «من زار قبرى وجبت له شفاعتى.» (1)

ص: 58

2- «من جاءنى زائراً (لا تحمله) الّا زيارتى كان حق علىّ أن أكون شفيعاً يوم القيامة.» (1) 3- «من حجَّ فزار قبرى بعد وفاتى كان كمن زارنى فى حياتى.» (2) 4- «من حج البيت و لم يزرنى فقد جفانى.» (3) 5- «من زارنى بعد موتى فكأنما زارنى فى حياتى.» (4) 6- «الصلوة فى مسجدى هذا خيرٌ من ألف صلوة فى غير مسجدى الّا المسجدالحرام.» (5) 7- «مسجدى هذا هى المسجد الذى أسس على

ص: 59

التقوى.» (1) 8- «ما بين بيتى و منبرى روضة من رياض الجنة.» (2) 9- «من زار قبرى كنت له شفيعاً أو شهيداً و من مات فى أحد الحرمين بعثه اللَّه عزوجل فى الآمنين يوم القيامة.» (3) شايان گفتن است كه مكتب وهابيت با استناد به حديث شدّالرحال، زيارت قبر رسول خدا و سفر به قصد زيارت قبر و شفاعت خواهى از رسول خدا- ص- را جايز نمى داند.

ص: 60

مسلمانان (مهاجر و انصار) بود.

از آن عصر تا كنون يكى از مظاهر اين وحدت و اتحاد، انجام مشترك نمازهاى يوميه و ساير عبادات بوده و هست كه به عنوان نماز جماعت يا نماز جمعه از آن ياد مى شود. ذات لايزال الهى به منظور قدرت بخشيدن و عظمت دادن به امت اسلام اين عبادات را به صورت اجتماع قرار داده كه بالاترين اين اجتماعات حج بيت اللَّه الحرام است و اجتماع در اجتماع يعنى انجام نماز جماعت در اين اجتماع عظيم فوائد و نتايج فراوانى بدنبال خواهد داشت.

مسلمانان در اين اجتماع باشكوه، از هر ملت و نژاد و هر جنس و رنگ و تيره و قبيله و ... هنگام بلند شدنِ صداى اذان، براى انجام اين واجب الهى به مساجد هجوم آورده و برادران دينى و ايمانى در كنار يكديگر و در يك صف واحد به اقامه نماز مى پردازند. آنان در اين جا به يكديگر نزديك شده و قلبهايشان به همديگر متصل مى گردد. از مصائب و رنجها و خوشيها و شاديهاى يكديگر مطلع مى گردند و اين نيز يكى از فوايد مهم شركت در جماعات مسلمين است. افزون بر اين، تمامى فِرَق و مذاهب اسلامى بر انجام نمازهاى يوميه بصورت جماعت و نيز نماز جمعه تأكيد داشته و بر اساس روايات و

ص: 61

سنت رسول اللَّه ثواب فراوانى براى آن قائل شده اند.

ص: 62

ساير فرق اسلامى كه نقش بسزايى در تغيير و تحولات سياسى و اعتقادى و سير تاريخى اسلام داشته اند اشاره خواهيم داشت:

ص: 63

به شهادت رسيد. فقه شيعه در دوران ششمين امام خود، جعفر بن محمد- ع- به اوج شكوفايى رسيد و مذهب جعفريه به عنوان يكى از مذاهب اصلى مطرح گرديد كه هم اكنون بخشى از جامعه اسلامى، پيرو آن هستند. آنان معتقد به امامت بلا فصل نُه تن از فرزندان فاطمه- س- از نسل حسين- ع- مى باشند كه در مجموع از دوازده امام كه اولين آنان داماد رسول خدا- ص- على بن ابيطالب- ع- و آخرين آنان مهدى قائم هستند پيروى مى كنند. دوازدهمين امام آنان در سال 255 هجرت، غيبت فرموده و هرگاه خداوند متعال بخواهد براى نجات بشريت ظهور خواهد كرد، حتى اگر يك روز از عمر جهان باقى باشد. فقه شيعه بر اساس (كتاب) قرآن، سنت، اجماع، و عقل استوار است.

شيعه اماميه را «اثنى عشريه» نيز خوانده اند؛ زيرا معتقد به امامت دوازده امام ياد شده هستند، كه از همان آغاز ايشان را در مقابل سبعيه يا هفت اماميان (اسماعيليان) اماميان اثنى عشريه خواندند. آنان در صحت شمار ائمه خود كه دوازده تن هستند به آيات قرآنى از قبيل: «... وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ

ص: 64

نَقِيباً ...» (1) «وَقَطَّعْنَاهُمُ اثْنَتَيْ عَشْرَةَ أَسْبَاطاً أُمَماً ...» (2)

و نيز روايات فراوانى كه از رسول خدا- ص- بر جاى مانده و آن حضرت ائمه پس از خود را دوازده نفر مانند عدد نقباى بنى اسرائيل دانسته اند، تمسك مى جويند. ادله اى كه آنان بر امامت خاندان عترت و طهارت ارائه مى كنند عبارت است از:

1- وجوب عصمت در امام: زيرا اگر امام معصوم نباشد اطمينان به وى در ابلاغ احكام سلب مى شود، بعلاوه ممكن است در امامت و زعامت مسلمانان بر خلاف عدالت رفتار كند.

2- نصب امام به واسطه رفع فتنه و اختلاف است و چنانچه امام را مردم تعيين كنند اين اختلاف شدت مى يابد.

3- امامت خلافت از خدا و رسول است كه قهراً بايد توسط خدا و رسول او تعيين شود.

4- سيره رسول اكرم- ص- در زمان حيات خود بر استخلاف و تعيين جانشين در موارد غيبت خود از مدينه بود،

ص: 65

بنابر اين چگونه مى شود آن حضرت براى بعد از خود جانشين تعيين نكند. در حقيقت آنان معتقد به «نص جلىّ»؛ يعنى تعيين آشكار هستند كه آن را رسول خدا- ص- در روز غدير خم انجام داده و على- ع- را با عباراتى نظير: «من كنت مولاه فهذا على مولاه و ...» به امامت امت تعيين فرموده اند. ايشان دلايل امامت على- ع- را بنابر قرآن و سنت چنين بيان مى كنند:

1- «إنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيُمونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ» (1)

كه بر طبق گزارش مورخان و مفسران، على- ع- در هنگام ركوع خويش به فقير كمك كرده و اين آيه در شأن ايشان نازل شده است.

2- «الْيَوْمُ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي ...» (2)

اين آيه در شأن حادثه غدير خم و تعيين على- ع- به امامت پس از پيامبر- ص- به وسيله آن حضرت، نازل شده است.

3- «يَا أَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رَسَالَتَهُ ...» (3)

اين آيه دستورى از جانب خداوند براى ابلاغ تعيين جانشينى على- ع- در غدير خم بوده است.

4- «فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ

ص: 66

وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسِكُمْ ...» (1)

آيات مباهله نيز در شأن على- ع- و همسر و فرزندانش نازل شده است كه همان اصحاب كساء باشند.

شيعيان علاوه بر آيات قرآنى، به اقوال و گفته هاى رسول خدا- ص- نيز استناد مى جويند از جمله به حديث «يوم الدار» يا «يوم الانذار».

قال رسول اللَّه- ص-:

1- «يا على أنت خليفتى من بعدى و انت وصيى و قاضى دينى» (2) 2- «و سلموا عليه بامرة المؤمنين»

3- «من كنت مولاه فهذا على مولاه» (3) 4- «و اقضاكم على»

5- «و تعلموا منه و لا تعلموه، اسمعوا له و اطيعوه»

6- «انت منى بمنزلة هارون من موسى الّا انه لا نبى بعدى» و ...

ص: 67

شيعه اماميه يا اثنى عشريه معتقد است كه به قدرت خداوند و لطف او، حضرت مهدى- عج- پس از بروز علائمى ظهور خواهد كرد، در حالى كه سن آن حضرت بين سى و چهل به نظر خواهد آمد. محل ظهور ايشان را مكه نوشته اند و در بين «ركن و مقام» مردم با آن حضرت بيعت مى كنند. او جهان را پر از عدل و داد كند، چنانكه از ظلم و جور پر شده باشد.

مجموعه احاديث اثنى عشريه در چهار كتاب گردآورى شده و بنام كتب اربعه معروف است. اساس اين كتب اخبارى است كه از ائمه رسيده و غالباً به امام محمد باقر و امام صادق- عليهماالسلام- منتهى مى شود. شاگردان آن دو امام چهارصد رساله در شرايع اسلام تأليف كردند كه در زمان غيبت مورد استفاده واقع مى شد كه به اصول أربعمائة معروف بود. مرحوم شيخ كلينى توانست آن چهارصد رساله اصل را جمع كرده و پنج مجلد، يكى در اصول دين و سه در فروع دين و يكى در مواعظ تبويب كرده آن را «الكافى» ناميد. احاديث جمع آورى شده نزديك به 16199 حديث است. كه در سى و دو كتاب تدوين شده است. در قرن چهارم شيخ صدوق بر اساس همين رسائل چهارصدگانه، كتاب «من لا يحضره الفقيه»

ص: 68

را تأليف كرد. پس از وى محمد بن حسن طوسى دو كتاب «الاستبصار فى ما اختلف من الاخبار» و «تهذيب الاحكام» را تأليف نمود. در فقه جعفرى يا اثنى عشرى كه بنيانگذار آن امام صادق- ع- مى باشد قياس منع شده و به جاى آن از عقل بهره بردارى مى شود. در بيشتر فروع فقه، مذهب شيعه اماميه، غالباً با يكى از مذاهب اربعه اهل سنت موافق است و اهل سنت آنرا پنجمين مذهب اسلامى دانسته اند. شيعه در اعمال مذهبى تفاوتى با اهل سنت جز در بعضى موارد ندارد؛ از جمله اذان، متعه، مجاز ندانستن خواندن سوره هاى سجده دار در نماز، حرام بودن فقاع همانند حرمت مشروب، گفتن پنج تكبير در نماز ميت، ولى در اصول دين دو اصل عدل و امامت را بر اصول اهل سنت مى افزايد زيرا عدل را صفت ذاتى خداوند و امامت را اصل اساسى در اعتقاد خويش مى داند.

ص: 69

تلمذ كرد و سپس عازم بغداد شده و در سال 195 ه. ق. در آنجا از دنيا رفت. وى هنگام توقف در عراق با محمد بن حسن، شاگرد ابوحنيفه، آشنايى يافت و فقه را به روش عراقيان از وى آموخت و بدين ترتيب علم اهل حديث و اهل رأى هر دو در او جمع شد؛ آنگاه خود در اين دو طريقه تصرفاتى كرده و قواعدى بوجود آورد. روش فقهى وى چنين است: اصل در فتوا، كتاب، سنت، اجماع، آثار و قياس بر آنهاست و قياس هم جز با علم به كتاب اللَّه و اطلاع از اقوال گذشتگان و اجماع مردم و اختلافات آنان ميسر نيست. مشهورترين كتاب وى در فقه «الام» در هفت مجلد مى باشد.

ص: 70

حاضر شده و از او تلمذ مى كرده است. ابوحنيفه در قبول احاديث سختگير بود؛ چنانكه از مجموع احاديث، بيش از 17 حديث را قبول نداشت و همين امر او را مجبور مى كرد كه به قياس و استحسان توجه كند.

ص: 71

بر آنها رغبت كامل داشت و احكام خود را با توجه به آيات، احاديث و سنن رسول- ص- و صحابه و اجماع صادر مى نمود.

مالك بن انس مشهورترين كتابى كه در حديث جمع كرد «الموطأ» نام دارد. علاوه بر پنج فرقه مذهبى جهان اسلام كه از عمده ترين فرقه هاى اسلامى بوده و بسيارى از مسلمانان جهان پيرو آنها مى باشند، چندين فرقه مذهبى و سياسى نيز از اهميت نسبى برخوردارند كه بدانها اشاره مى شود:

ص: 72

صلح تن دهد و حكم تنها از جانب خداست، و لذا على- ع- و معاويه هر دو را كافر دانستند. در سال بعد، آنان در جنگى بنام «نهروان» عليه خليفه اسلامى حضور يافته و على- ع- بسيارى از آنان را در اين جنگ به قتل رسانيد و سرانجام خود بوسيله يكى از آنان به شهادت رسيد.

خوارج خود را «شراة» به معنى فروشندگان مى خواندند و اين عنوان را از آنرو اختيار كردند كه جان خويش را براى پاداش اخروى فدا مى كردند. خوارج، على- ع-، عثمان، معاويه و حكمين را كافر مى دانستند. آنان مى گفتند كه خليفه و جانشين پيامبر- ص- لازم نيست كه از عرب و از قريش باشد وخلافت غير عرب حتى موالى را هم جايز مى دانستند به شرط آنكه او شخطى با تقوا و شمشير زن و عادل باشد. بعضى از فرق ايشان در خلافت فرقى بين جنس زن و مرد نمى گذاشتند و امامت زنان را نيز جايز مى دانستند. خوارج مرتكبين گناهان كبيره را كافر مى شمردند و ريختن خونشان را مباح مى دانستند و نكاح با زنان و دختران و فرقه هايى كه از ايشان تبرى مى جستند را بعضى از فرق منشعب از آنان جايز و خروج با امامان خود را بر ضد كافران و منافقان واجب مى دانند. خوارج دشمنان

ص: 73

آشتى ناپذير بنى اميه و شيعه بودند. فرق منشعب از آنان عبارتند از: ازارقه، نجدات، بهيسيه، عجارده، اباضيه، صفريه، شبيبيه.

خوارج در قرن دوم و سوم هجرى از شبه جزيره و عراق به سوى ايران آمده و در سيستان و بلوچستان عَلَم طغيان برافراشتند. در جنگهاى متمادى كه در طول تاريخ عليه سپاهيان خلفا و امراى مختلف داشته، بسيارى از آنان از بين رفته اند و اكنون در بخشى از مناطق شمالى آفريقا پيروان محدودى از خوارج زندگى مى كنند.

ص: 74

به شهادت رسيد. سر وى را بريده، پيكرش را سوزانيدند و خاكسترش را به رود فرات ريختند. زيديه (از لحاظ اعتقادى) گويند اگر امامى بخواهد خود را به مردم معرفى كند و بشناساند، بايد با قيام به شمشير احقاق حق نمايد. زيديه در يك نكته اساسى با شيعه اختلاف داشتند و آن منصوب شدن امام از سوى امام قبل مى باشد كه به طريق نص از امام قبل تا پيامبر- ص- و او از سوى خداوند به اين مقام انتخاب مى شود.

شيعه اماميه معتقد است كه اين امامت در نسل فاطمه- س- قرار دارد و امامت محمد باقر- ع- از سوى امام قبلى يعنى على بن الحسين- ع- تأكيد شده بود. هر چند امام باقر و امام صادق- عليهماالسلام- زيد را يكى از پارسايان و فداكاران روزگار مى دانستند و حتى با شنيدن خبر شهادت وى بسيار متأثر شدند ولى ادعاى امامت او را نمى پذيرفتند و بويژه در اين امر كه او امامت مفضول يعنى خليفه اول و دوم را بر امامت فاضل يعنى على- ع- كه بر اساس نص رسول خدا- ص- به جانشينى در غدير خم معرفى شده بود، ترجيح داده و پذيرفته بود اختلاف كلى داشتند و لذا شيعيان اماميه از اين روى در قيام وى سهيم نشدند.

ص: 75

زيديه برخلاف اماميه اثنى عشريه قائل به «عصمت» ائمه و «رجعت» نيستند و برخلاف آنان به «نص خفى» در مقابل «نص جلىّ» كه از اعتقادات اماميه بود معتقد گشتند و گفتند:

نصى را كه پيامبر- ص- درباره على- ع- كرده «نص خفى» يعنى تعيين پنهان است و ايشان بنابر مصالحى راز امامت را بطور پنهان به بعضى از اصحاب خاص خويش فرموده است.

پس از زيد فرزندش يحيى به خراسان گريخت و در آنجا قيام كرد ولى وى نيز كشته شد. پس از وى كار زيديان بدست محمد نفس زكيه و ابراهيم افتاد كه در بصره خروج كردند ولى هر يك پس از ديگرى كشته شدند. زيديان اولين حكومت خويش را در مراكش و آفريقاى شمالى، يمن و طبرستان تشكيل دادند. اكنون مردم يمن زيدى مذهب هستند و تا پيش از جمهوريت، امام ايشان در شهر صنعا مى زيست.

ص: 76

اسماعيل قبل از پدر وفات يافت و پيروان وى امامت را در محمد بن اسماعيل ديدند. در منابع اوليه اسماعيليه غالباً از شخصى بنام ابوالخطاب محمد بن ابوزينب از موالى بنى اسد سخن بميان مى آيد كه در كار امامت اسماعيل دست داشته است. ابوالخطاب نخست از اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق- عليهماالسلام- امام پنجم و ششم شيعيان بود وبه سبب سخنان غلوآميز درباره آندو، كه آنان را به مرتبه خدايى مى رساند، از درگاه امام جعفر صادق- ع- رانده و حتى مورد لعن و نفرين ايشان قرار گرفت و سرانجام نيز به سبب اين سخنان غلوآميز به دست عيسى بن موسى كشته شد. چون ابوالخطاب كشته شد پيروانش به محمد بن اسماعيل نوه امام جعفر صادق- ع- گرويدند. برخلاف عده اى كه هنوز در مرگ اسماعيل بن جعفر شك داشته و او را غايب مى پنداشتند، اينان به مرگ اسماعيل گواهى داده و پسر او را به جاى امام صادق- ع- امام خويش دانستند. اسماعيليه به دو فرقه «خاص» و «عام» تقسيم شده اند. اسماعيليه پس از مرگ محمد بن اسماعيل بوسيله ميمون قداح گسترش يافت. وى ايرانى الاصل بود و به سبب معاشرت با ابوالخطاب به مذهب غلو

ص: 77

گراييده و طرفدار اسماعيل بن جعفر و پسرش شد. چون ابوالخطاب درگذشت قيم محمد بن اسماعيل و مربى او شد و مذهب باطنى را به وى تلقين كرد. نخستين دعوت مسلح اسماعيليه در كشور يمن به سال 268 هجرى بود كه اولين دولت اسماعيلى در آنجا تشكيل شد. در قرن سوم ابوعبداللَّه در شمال آفريقا دولت مشهور فاطميان را تأسيس كرد و عبيداللَّه مهدى نيز بسيارى از شهرهاى آفريقا را به تصرف درآورد. خلفاى فاطمى در مقابل خلفاى عباسى حكومت مستقلى تشكيل داده و به ترويج عقايد خويش مى پرداختند.

اسماعيليه امروز به دو طايفه «آقاخانيه» و «بُهره» تقسيم مى شوند. گروه اول قريب به يك ميليون نفر در آسياى وسطى، آفريقا، هند و ايران پراكنده اند. گروه دوم كه قريب به پنجاه هزار نفرند در جزيرةالعرب و سواحل خليج فارس و سوريه بسر مى برند. اسماعيليان از لحاظ اعتقادى اختلاف فراوانى با شيعه اماميه دارند، آنان به نص براى تعيين امام معتقد نيستند و امامت را در فرزندان معينى از ائمه نمى دانند، اسماعيل را امام و مهدى خود دانسته و معتقد به مرگ او نيستند و او را ناطق هفتم پس از على- ع- مى دانند. اسماعيليان آيات قرآنى

ص: 78

و احاديث و احكام شرع را تأويل مى كنند و ظاهر آنها را درست نمى دانند بلكه به باطن آنها مى گرايند. به سبب اين مكتوم بودن معانى است كه همه كس را به آن دسترسى و وقوف نيست و بشر محتاج به امام و معلم است كه آن معانى را روشن سازد. آنان در دعوت خود مراحل خاصى را رعايت مى كردند. آخرين مرتبه «دعات» آنان حجت بود كه تنها عده معدودى مى توانستند به اين مقام برسند. از ميان دعات ايرانى ناصر خسرو قباديانى و حسن صباح به اين مقام نايل آمدند.

براى همه دعات اسماعيلى رئيسى بنام «داعى الدعاة» در دستگاه خليفه فاطمى بسر مى برد. پس از آن مرتبه ولايت يعنى امام، سپس وصايت و آخرين مرتبه مقام ناطق بود. هر امامى دوازده حجت داشت كه چهار تن از آنان همواره ملازم خدمت او بودند. اسماعيليان به بهشت و دوزخ جسمانى معتقد نيستند.

ص: 79

«وَآخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ ...» (1)

مرتكبين به گناهان كبيره را جهنمى ندانسته و امر آنان را به خداوند واگذار مى كردند؛ لذا بدين علت مرجئه (مأخوذ از ارجاء) ناميده شدند. آنان معتقد بودند: جميع مسلمانان همين كه در ظاهر به اسلام شهادت دهند مؤمنند و ارتكاب گناه به ايمان ضررى نمى رساند. عقيده آنان درباره امام اين است كه چون كسى به امامت جامعه اسلامى انتخاب شد بايد هر چه گفت پذيرفت. اين فرقه در حقيقت از طرفداران متعصب معاويه و آل ابوسفيان و از مخالفان جدى خوارج و علويان بودند. آنان تا هنگامى كه امويان در رأس قدرت قرار داشتند توانستند به حيات خود ادامه دهند. امروزه به نظر نمى رسد مرجئه طرفدارانى در جهان اسلام داشته باشد.

ص: 80

كرد و تا چندين قرن در تمدن اسلامى تأثير داشت. ظهور اين فرقه كه بيشتر كلامى و فلسفى بود، جهان اسلام را با علوم و فلسفه آشنا كرد و مباحث عقلى و استدلالى را در حوزه اسلامى رواج داد. بدين علت اشاعره و محدثين با آنان به ستيز برخاستند. معتزله كه در حقيقت بنيانگذار علم كلام در اسلام هستند به بيست فرقه تقسيم شدند. اصول عقايد آنان عبارتست از: 1- قول به «المنزلة بين المنزلتين» 2- قول به توحيد 2- عدل 4- وعد و وعيد 5- امر به معروف و نهى از منكر.

در ميان خلفاى عباسى، مأمون از طرفداران آنان بود.

ص: 81

خواهد بود و خداوند نيز موجود است پس مرئى است. امامت را به اتفاق و اختيار- نه به نص و تعيين- مى داند و لذا طريقه اهل سنت را تأييد مى كند. آنان قرآن را بر خلاف معتزله قديم مى دانند. اين فرقه نيز همانند معتزله صرفاً فكرى و كلامى است.

ص: 82

مذهب حنابله بوده است. با مسافرتهاى متعددى كه به بعضى از شهرها انجام داد، به طرح عقايد خويش پرداخت و زيارت قبور و نيز توسل به رسول خدا- ص- و ائمه اطهار، شفاعت جستن از پيامبر- ص- و ... را شرك دانست ولى به شدت مورد انكار و اعتراض مردم آن سرزمينها قرار گرفت و حتى مردم بصره او را از شهر با ذلت راندند. افكار و عقايد او حتى مورد اعتراض پدرش عبدالوهاب نيز قرار مى گرفت. وى پس از مرگ پدر در شهر «حريمله» پيروانى يافت. پس از اخراج وى از اين شهر، رهسپار «درعيه» گرديد و در آنجا بود كه با حاكم اين شهر؛ يعنى «محمد بن سعود» (جد آل سعود) پيمان اتحاد بست و ارتباط وى با آل سعود در آنجا برقرار گرديد.

ديرى نپاييد كه در سرزمين نجد پيروانى يافت و با هجوم به قبايل و شهرهاى همجوار كه اعتقادات او را نمى پذيرفتند به قدرت بلا منازعى تبديل شد. وى براى ثبات قدرت خويش، مخالفان را به سختى مى كشت و اموال آنان را غارت مى كرد در قريه اى از شهر «احساء» 300 مرد را به قتل رسانيد و اموال آنان را به غارت برد. محمد بن عبدالوهاب در سال 1206 ه. ق. درگذشت.

ص: 83

ابن سعود كه ادامه دهنده راه او بود با سپاهى عظيم به شهرهاى نجف و كربلا هجوم برد و پس از قتل بيش از 5 هزار نفر، خزائن و موقوفات مرقد نواده رسول خدا- ص- را به غارت برده و اين كار را تا سالهاى بعد بطور مداوم انجام مى داد و سرانجام با غلبه يافتن بر مكه و مدينه، قبور متبركه و مشاهد مشرفه مورد هتك و ويرانى آنان قرار گرفت. از لحاظ اعتقادى، شيخ محمد بن عبدالوهاب، مبلغ و مروج عقايد ابن تيميه و شاگردش ابن قيم جوزى بود. وى همانند ابن تيميه، به تجسم خداوند و فرود آمدن او به عرش معتقد بود. ابن تيميه در تفسير آيه «الرَّحْمنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوى» از منبر خود پايين مى آمد و مى گفت خداوند بر عرش فرود مى آيد همانگونه كه من از منبر پايين آمدم. وى همچنين معتقد به ديده شدن خداوند در روز قيامت بود و زيارت رسول خدا- ص- و قبور را شرك مى دانست. عقايد ابن تيميه در قرن هشتم با برخورد شديد علماى مذاهب اربعه اهل سنت مواجه شد و عقايد محمد بن عبدالوهاب نيز به همين سرنوشت دچار گرديد. (1)

ص: 84

اولين كسى كه عقايد محمد بن عبدالوهاب را مورد نقد و ردّ قرار داد برادرش، سليمان بن عبدالوهاب بود. وى كتابى با نام «الصواعق الالهيه فى الرد على الوهابيه» نوشت.

ص: 85

داشت. ابليس در آغاز كار، كافر شد و سرانجام به اطاعت خداوند درآمد. خداوند در روز قيامت به صورت آدمى ديده مى شود و در ميان خلق تجلى مى فرمايد. ابليس بار دوم به آدم سجده كرد ولى هرگز به بهشت اندر نيامد. خداوند در روز قيامت به صورت آدمى محمدى بر انس و جن و ملائكه و حيوانات ظاهر شود و كافران هم خداوند را مى بينند و خدا از ايشان بازخواست مى كند.

ص: 86

توانا نيست. ابن كرام در فقه نيز دخالت كرده و درباره نماز مسافر مى گفت: او را گفتن دو تكبير كافى است بى ركوع و بى سجود و بى قيام و قعود و بى تشهد و سلام. و نيز گويد غسل ميت و نماز بر او، دو سنت غير واجبند و كار واجب كفن و دفن اوست و گفته است: نماز و روزه و حج بى نيت درست است.

16-/ مجسّمه و مشبهه؛ اين نام به عموم فرقى كه در توحيد به تجسم خداوند قائل گشته اند، اطلاق مى گردد. اصل تشبيه از يحيى بن معين، احمد بن حنبل، سفيان ثورى، اسحاق بن راهويه، داود اصفهانى و هشام بن حكم برخاسته و مشبهان و مجسمان هر دو در اعتقاد يك فرقه مى باشند ولى در شرع هفت فرقه كه عبارتند از:

1- قومى از كراميان كه ايشان در فروع شرع، مذهب ابوحنيفه دارند 2- بعضى از اصحاب مالك بن انس 3- بعضى از اصحاب شافعى 4- تمام اصحاب سفيان ثورى 5- تمام اصحاب اسحاق بن راهويه 6- تمام اصحاب احمد بن حنبل 7- بيشتر كراميان كه در اصل و فروع، مذهب ابوعبداللَّه كرّام دارند.

ص: 87

مجسمه و مشبهه همگى خداوند را تشبيه به خلق كنند و برايش جا و مكان اثبات كنند و گويند بر عرش جاى دارد و پاها بر كرسى نهاده، سر و دست و اعضا دارد و هر چه را كه جا و مكان نباشد معدوم است، نه موجود. آنان گفته اند: خداوند خواست آدم را بيافريند پس آئينه پيش روى خود نهاد و آدم را بصورت خود بيافريد. قومى گفتند: او جمله اعضا دارد الّا حلقوم و خرطوم و بعضى گفتند: او خرطوم هم دارد.

از يكى از بزرگان «حشويه» پرسيدند كه خداى تعالى اعضا دارد؟ گفت: آرى جمله اعضا چنانكه ما داريم. پس مردى اشاره به عورت كرد. شيخ گفت: آن نيز دارد!

ابوالمهزم از ابوهريره روايت كند كه از رسول- ص- پرسيدند كه خداوند از چيست؟ گفت: از آب و ليكن نه از آب زمين و نه از آب آسمان، او اسب را بيافريد و بدوانيد تا عرق كرد سپس خود را از آن عرق بيافريد. عروه از عبداللَّه بن عمرو بن عاص روايت كرد كه گفت: خداى تعالى ملائكه را از موى سينه و دستهاى خود بيافريد. از گفته هاى آنان است كه روز قيامت حضرت فاطمه- س- بيايد و پيراهن خون آلوده حضرت حسين- ع- بر دوش افكنده تا داد خواهد و خداى

ص: 88

تعالى چون وى را ببيند به يزيد گويد در زير عرش رو كه فاطمه تو را مى بيند. يزيد در زير عرش پنهان مى شود، چون فاطمه برسد و فرياد برآورد و داد خواهد خداوند پاى برهنه كند و دستار بروى بسته گويد: اى فاطمه اينك پاى من همچنان مجروح از تير نمرود است از آنگاه كه تير انداخت و من او را عفو كردم تو نيز يزيد را عفو كن و فاطمه- س- يزيد را عفو نمايد. (1)